Η επικαιρότητα του θέματος "ηγεσία εν μέσω κρίσης", ιδιαίτερα λόγω της δυσμενέστατης οικονομικής συγκυρίας και της νέας σύγκρουσης Ισραηλινών και Παλαιστινίων στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύει τη στρατηγική αξία της σκέψης του Ελευθέριου Βενιζέλου και μας ωθεί να ρίξουμε ένα βλέμμα πέρα από την αισθηματολογία, στους συσχετισμούς των δυνάμεων και τη γλώσσα των συμφερόντων.
Γι' αυτό βάζω στη συζήτηση τον πρόλογο που έγραψα για την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Herbert A. Gibbons: "ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ – Μια βιογραφία 1864-1920", των εκδόσεων ΕΥΡΑΣΙΑ.
------
Κρίση 2008-9. Η παράδοξη επικαιρότητα του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο πόλεμος στην εποχή του, η μεγάλη οικονομική κρίση στη δική μας είναι η μαμή μιας νέας παγκόσμιας κατάστασης. Ο Μεγάλος Κρητικός μεγαλούργησε στην κορύφωση και ταυτόχρονα στο σημείο στροφής της Πρώτης Εποχής της Παγκοσμιοποίησης που οδήγησε στη μεγάλη Αναστροφή, στον προστατευτισμό και τελικά στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εμείς βιώνουμε μια μεγάλη τεκτονική μετατόπιση του παγκόσμιου καπιταλισμού που μετακινεί το κέντρο βάρους του ανατολικότερα, εξαντλεί τη Δεύτερη Εποχή της Παγκοσμιοποίησης και εγκαινιάζει την Τρίτη Εποχή της. Τότε, δίχως οι πρωταγωνιστές να μπορούν άμεσα να το αναγνωρίσουν, η Βρετανική Αυτοκρατορία άρχιζε τη φθίνουσα πορεία της αλλά θα χρειαστεί ακόμα ένας Παγκόσμιος Πόλεμος για να παραδώσει οριστικά την σκυτάλη στον ανερχόμενο ηγεμονικό πόλο των ΗΠΑ. Σήμερα φθίνει η ηγεμονία των ΗΠΑ αλλά δεν είναι σίγουρο ότι ο ανασχηματισμός της Παγκοσμιοποίησης, η Τρίτη Εποχή της οδηγεί σε μια ακόμα ιστορική αλλαγή σκυτάλης, ή όπως πιστεύω, στην προοπτική μιας παγκοσμιοποίησης δίχως πόλους, έστω και αν σε πρώτη φάση θα φαίνεται ότι πάμε σε ένα πολυπολικό κόσμο. Κοινωνία των Εθνών τότε, G-11 ή G-20 σήμερα; Η ομοιότητα του νέου πολυπολικού κόσμου έστω από πρώτη ματιά, με την εποχή των Μεγάλων Δυνάμεων του 19ου αιώνα και του πρώτου τρίτου του 20ου αναδεικνύει, έτσι και αλλιώς, την εντυπωσιακή επικαιρότητα της ηγετικής φυσιογνωμίας και πολιτικής μεγαλοφυΐας του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Υπάρχει όμως τόσα χρόνια μετά μια βιογραφία του Βενιζέλου που μπορεί να κρύβει εκπλήξεις; Υπάρχει και γράφεται ζεστά τη στιγμή που εξελίσσονται τα γεγονότα, με το Βενιζέλο εν ζωή σε διαρκή συνομιλία με τον βιογράφο του. Διαβάζοντας την εργασία του Herbert Gibbons πείστηκα οριστικά για τον ορισμό της ηγεσίας: Ηγέτης γίνεσαι όταν το εσωτερικό σου κάλεσμα συντονίζεται με το κάλεσμα της ιστορίας, όταν το εσωτερικό σου ρολόι συγχρονίζεται με το ρολόι της ιστορίας. Σελίδα με σελίδα ταλαντευόμαστε πάνω στο μεγάλο ερώτημα: η ιστορία της Ελλάδας των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα είναι η βιογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου ή η Ιστορία προσέλαβε τον Μεγάλο Κρητικό για να κάνει τη δουλειά της; Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο Βενιζέλος δεν είναι ο ακούσιος συντελεστής της ιστορικής εξέλιξης. Έχει εξαρχής πλήρη επίγνωση της αποστολής του. Προσέξτε τη σιωπή του καθώς αποχαιρετά την Κρήτη. Πώς να μιλήσει στους Χανιώτες όταν την ίδια στιγμή συνομιλεί με δέος με την Ιστορία; Θυμηθείτε πόσες φορές ο δημεγέρτης που βάζει φωτιά στο πλήθος είναι ο ίδιος που προκαλεί την παγερή σιωπή του πηγαίνοντας κόντρα στις προσδοκίες και την ανυπομονησία του. Σιωπή των οπαδών του όταν αυτός επιμένει «αναθεωρητική». Σιωπή των κρητικών όταν δεν επιτρέπει στους εκπροσώπους τους να μετέχουν στην ελληνική βουλή επιβάλλοντας «de facto» την Ένωση. Σιωπή των Ηπειρωτών, σιωπή των Δωδεκανησίων, σιωπή των Κυπρίων ...σιωπή όλων όσοι δεν μπορούν να υπολογίσουν ψυχρά τον συσχετισμό των δυνάμεων και τη βαθύτερη κατεύθυνση της ιστορίας. Δίχως αυτές τις «σιωπές» όμως μπορεί να υπάρξει μεγάλη ηγεσία;
Τι ήταν τελικά ο Βενιζέλος; Να ένα ζήτημα που συγκρουστήκαμε πολλές φορές στην Αριστερά. Ήταν απλώς ένας μαιτρ της διπλωματίας των ελιγμών στον κόσμο των Μεγάλων Δυνάμεων; Ήταν ο άνθρωπος της Αντάντ; Ο άνθρωπος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας; Ο Βενιζέλος στις μεγάλες καμπές δεν πήγε στο Παρίσι και το Λονδίνο να εκλιπαρεί υποστήριξη. Πήρε τα όπλα, πήγε στο Θέρισο, πήγε στη Θεσσαλονίκη, έκανε επανάσταση. Δεν ζήτησε την εξουσία με τις ξιφολόγχες των μεγάλων Δυνάμεων. Γίνεται όπως λέει ο ίδιος στον Gibbons «επαναστάτης κατ’ επάγγελμα». Ξέρει καλά ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν κάνουν χάρες. Συγκρούεται συχνά με τη διπλωματία τους, τον καιροσκοπισμό τους, το «άδειασμα» τους, το «πούλημα» και τις προσπάθειές τους να κάνουν την Ελλάδα κλωτσοσκούφι. Η ηγετική του μέθοδος μας αποκαλύπτεται σε μικρογραφία ολοκληρωμένη στο Κρητικό Ζήτημα. Σε όλες τις άλλες μεγάλες στιγμές του βρίσκουμε σε μεγέθυνση την ηγετική μέθοδο της Κρήτης. Η εναλλαγή της προσφυγής στα όπλα, της εξέγερσης, με τη συντεταγμένη αναδίπλωση, τη δημιουργία τετελεσμένων, την ενεργητική αναμονή, το διαβολικό πείσμα, την απειλή, τον «πόλεμο θέσεων», και τον «πόλεμο των ελιγμών», τον αποδεκτό συμβιβασμό, τη μετατόπιση ή ανατροπή του status quo. Παντού ο Πρίγκιπας ή ο Βασιλιάς, οι Εγγυήτριες Δυνάμεις, η Οθωμανική Αυτοκρατορία σε αποσύνθεση. Σκεφτείτε τη θέση του. Ο Βασιλιάς του, ο Υπουργός Εξωτερικών του αλλά με μια έννοια και ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου του ήταν στην άλλη όχθη, στον αντίπαλο συνασπισμό, με τη Γερμανία. Κι όμως έφερε τα πάνω κάτω με βαρύ τίμημα.
Ψευδαισθήσεις δεν είχε αλλά έπρεπε να στοιχηματίσει. Η ιστορία προβάλει μπροστά του μια διχάλα. Και ο Μεγάλος κρητικός δεν φοβάται να ρισκάρει. Επιλέγει τον νικητή πριν καν αρχίσει η κούρσα, όπως γράφει ο Gibbons. Ο Μεγάλος Πόλεμος εμφανίζει μπροστά του ένα φάσμα δυνατοτήτων και εναλλακτικών λύσεων. Από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις που ανταγωνίζονται ποντάρει σε αυτήν που κυριαρχεί στη θάλασσα ακόμα και όταν φαινόταν ότι ο άνεμος φυσούσε εναντίον της. Έτσι βρέθηκε ακόμα μια φορά στο τραπέζι των νικητών για να επιβεβαιώσει ξανά ότι και σ’ αυτή την περίπτωση αποφασίζει τελικά ο συσχετισμός των δυνάμεων και όχι τα αισθήματά και η ευγνωμοσύνη των συμμάχων. Είναι ένας μεγάλος ηγέτης σε μια μικρή χώρα που έχει παρατεντώσει τη χορδή του, στα όρια να τη σπάσει. Ένας «ιμπεριαλιστής Βενιζέλος» κατά τον Αμερικανό Πρόεδρο Ουίλσον ο οποίος δεν καταλαβαίνει γρυ από το κολάζ των εθνοτήτων στα Βαλκάνια. Ωστόσο, αν νικούσε η Γερμανία ο Βενιζέλος ήξερε ότι κινδύνευε η Θεσσαλονίκη, η Βουλγαρία θα έβγαινε στο Αιγαίο και, έτσι και αλλιώς, ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας θα εξοντώνονταν.
Οι σύγχρονοι αναγνώστες του Gibbons, που τα θεωρούν όλα δεδομένα, θα ανατριχιάσουν όταν διαβάσουν το τραγικό ζύγισμα ανάμεσα σε 30.000 και 800.000 Έλληνες, ανάμεσα στην Καβάλα και στην Μικρά Ασία. Ο Βενιζέλος δεν αμφέβαλλε στις συνομιλίες του με τον Gibbons. Αν η Ελλάδα ακολουθούσε συντεταγμένη, ενωμένη τη στρατηγική του ως λαοπρόβλητου πρωθυπουργού, δίχως τις βασιλικές μηχανορραφίες και τον διχασμό, η Βόρειος Ήπειρος, τα Δωδεκάνησα και η Κύπρος θα περνούσαν στην Ελληνική Επικράτεια. Η υποθετική ιστορία ένα αιώνα μετά δεν μπορεί να μας επιβάλει το πόρισμά της ιδιαίτερα στα θέματα που εμπλέκεται άμεσα η Βρετανική Αυτοκρατορία όπως στην Κύπρο. Η πραγματική ιστορία όμως ξέρουμε ότι δίνει μια δύο το πολύ, σπάνια τρεις, χρυσές ευκαιρίες στους μεγάλους πρωταγωνιστές της όσες και οι πιθανότητες αιφνίδιου πολιτικού τους θανάτου. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος άδραξε με επιτυχία τέσσερις χρυσές ευκαιρίες που δημιούργησαν την Μεγάλη Ελλάδα και από μια ειρωνεία της ιστορίας γλύτωσε τον αιφνίδιο πολιτικό θάνατο χάρη στους γερμανόφιλους βασιλικούς αντιπάλους του. Εννοώ την εκστρατεία της Καλλίπολης το 1915 που κατέστρεψε την πολιτική καριέρα του Τσώρτσιλ, έκαψε την πρώτη ευκαιρία που του πρόσφερε η ιστορία και τον έθεσε εκτός πολιτικής ζωής στη Βρετανία για μια μακρά περίοδο. Το μοιραίο πρόσωπο που βρήκαν στο δρόμο τους και οι δύο ήταν ένας άγνωστος μέχρι τότε θεσσαλονικιός τούρκος αξιωματικός. Ο πεισματάρης Κρητικός δια μέσου του Gibbons μπορεί να υποστηρίζει πως αν η επιχείρηση γινόταν την πρώτη βδομάδα του Μαρτίου με την ελληνική συνεργασία η έκβαση θα ήταν διαφορετική για τις δυνάμεις της Αντάντ αλλά και σ’ αυτή την περίπτωση η πραγματική ιστορία είναι υπέρτερη της υποθετικής.
Η ιστορία έσπασε όλα τα ρεκόρ της με τον Βενιζέλο και πήγε να του προσφέρει και την πέμπτη χρυσή ευκαιρία αλλά έμεινε στη μέση, μετέωρη, περνώντας το σημείο στροφής που οδηγεί στην πτώση, στο γκρεμοτσάκισμα του οράματος και των ελπίδων του Ελληνισμού. Ο Βενιζέλος παίρνει την άδεια να αποβιβάσει ελληνικό στρατό στη Σμύρνη και να δημιουργήσει ένα προτεκτοράτο για να προστατεύσει τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας από τον αφανισμό. Ο Gibbons μας αποκαλύπτει τα χαιρέκακα λόγια των αγγλο-γάλλων διπλωματών ότι ο οραματιστής Βενιζέλος μπήκε στη σφηκοφωλιά της Σμύρνης και η «κατοχή» θα κατάστρεφε οικονομικά την Ελλάδα και θα τέλειωνε με τον αφανισμό του ελληνικού στρατού. Ο Gibbons ολοκληρώνει την βιογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου σ’ αυτό το ιστορικό σημείο της αντιστροφής της μοίρας του Ελληνισμού με το τελευταίο του «αν»: «Αν συνεχίσει [η Ελλάδα] να υποστηρίζει τον Βενιζέλο, αυτός θα γνωρίζει πώς να οδηγήσει τον ελληνικό στρατό στην τελική του νίκη». Η Ιστορία όμως έδωσε διαφορετική απάντηση. Ο Βενιζέλος έχασε την εξουσία, το στρατηγικό πλαίσιο μεταβλήθηκε, οι προτεραιότητες των συμμάχων άλλαξαν και βέβαια οι πάντες είχαν υποτιμήσει το βάθος και τη δυναμική του εθνικιστικού επαναστατικού κινήματος του Κεμάλ στην Τουρκία. Δέκα χρόνια μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Βουλή θα πει: «η εγκληματική προς Άγκυραν προέλασις…».
«Βενιζέλος» του Herbert Gibbons, ένα συναρπαστικό αφήγημα, ένα μεγάλο και επίκαιρο πολιτικό μάθημα για τους Έλληνες του 21ου αιώνα ανεξάρτητα αν σε μερικά σημεία μπορεί να έχουν διαφορετική εκτίμηση από τον συγγραφέα. Μήπως και εγώ που προλογίζω είμαι ουδέτερος; Κι εγώ, όπως πιστεύω η πλειοψηφία των Ελλήνων, είμαστε πάντα μαζί με τον Μεγάλο Κρητικό στο Θέρισο και στην Θεσσαλονίκη.
